از شیخى‏ گرى تا بابى ‏گرى

پیروان فرقه‏ى شیخیه، پس از مرگ شیخ احمد احسایى، پیرامون سید کاظم رشتى گرد آمدند . با مرگ سید کاظم رشتى، بر سر جانشینى او، اختلاف شد و این....

فرقه به گروه‏هایى مانند کریمخانیه، باقریه، . . . تقسیم شد .
نوشتار حاضر، انشعاب این گروه‏ها و پیدایش فرقه‏ى بابیه از این میان را بررسى مى‏کند و به زوایایى از زندگى على محمد باب مى‏پردازد .
یادآورى
مطالبى در شناسه‏ى فرقه‏ى شیخیه - از شیخ احمد احسایى به عنوان رهبر و مؤسس، و شاگرد و جانشینش سید کاظم رشتى - در دو قسمت از مقاله‏ى شیخیه، بستر پیدایش بابیت و بهائیت آمده بود . تعریف فرقه‏ى شیخیه، شرح حال، اعتقادات و افکار شیخ احمد احسایى، موضع‏گیرى عالمان و فقیهان در برابر انحرافات عقیدتى وى و نیز شخصیت ابهام‏آمیز سید کاظم رشتى و مساله‏ى بدعت رکن رابع را ملاحظه کردیم . وعده داده بودیم که به انشعابات فرقه‏ى شیخیه و سپس ادعاهاى دروغین میرزا على محمد شیرازى ملقب به (باب) - یکى از مدعیان جانشینى سید کاظم رشتى - پرداخته شود که اینک، این موضوعات را پى مى‏گیریم .
فرقه‏هاى شیخیه
گرچه پس از در گذشت‏شیخ احمد احسایى، پیروان او گرد سید کاظم رشتى حلقه زدند و جانشینى وى را پذیرفتند، ولى پس از وفات سید کاظم، بر سر جانشینى وى اختلافات چندى میان پیروان او به وجود آمد . اینک، با معرفى مهم‏ترین مدعیان جانشینى او، به انشعابات فرقه‏ى شیخیه، اشاره مى‏کنیم . در ضمن این بحث، به بعضى از فرقه‏هاى معروف یا منسوب به شیخیه - که از انحرافات عقیدتى، تبرى جسته‏اند - اشاره مى‏شود و کیفیت‏بستر سازى شیخیه براى پیدایش (بابیه) ، روشن مى‏گردد . در حقیقت، سیرى اجمالى (از شیخیگرى تا بابیگرى‏) صورت مى‏گیرد .
الف) شیخیه‏ى کریمخانیه
پس از مرگ سید کاظم رشتى، مدت کمى بر سر جانشینى او اختلاف بود . دراین میان، یکى از شاگردان وى به نام (محمد کریم خان کرمانى) (۱۲۲۵- ۱۲۸۸ ق) با توجه به موقعیت ویژه‏اى که داشت، مدعى رهبرى این فرقه شد و برخى نیز دور او جمع شدند . از ویژگى‏هاى برجسته‏ى او در میان شاگردان سید کاظم، یکى، نزدیکى او به استادش و دیگرى، نزدیکى به دربار قاجار بوده است; زیرا، پدر او، حاج ابراهیم خان، مشهور به ظهیرالدوله، پسر عمو و داماد فتحعلى شاه و حاکم خراسان و کرمان بوده است . وى، از دوستداران شیخ احمد احسایى بود و در ترغیب شاه براى ملاقات با شیخ احمد، نقش مهمى داشته است . از این رو، محمد کریم خان، با عنایت‏به این موقعیت ویژه، توانست‏براى این فرقه، جایگاه محکم‏ترى فراهم کند و به تبلیغ آن بپردازد .
طرفداران محمد کریم خان به (شیخیه‏ى کرمانیه‏) معروف‏اند و به فرقه‏ى (کریمخانیه) نیز خوانده مى‏شوند . مرکز شیخیه، در زمان محمد کریم خان، کرمان بود، اما وى، مبلغانى را براى مرام شیخیه به شهرهاى مختلف فرستاد .
هرچند وى، پسر خود، حاج محمد خان (۱۲۶۳- ۱۳۲۴ ق) را به جانشینى نصب کرد، اما بر سر جانشینى وى، پس از مرگ‏اش در سال ۱۲۸۸ ه . ق از دو جهت، اختلاف روى داد:
اولا، میان پسران‏اش، حاج رحیم خان و حاج زین العابدین خان و حاج محمد خان، بر سر جانشینى پدر اختلاف افتاد و علاوه بر محمد خان، رحیم خان هم مدعى نیابت پدر بود و طرفدارانى هم پیدا کرد .
ثانیا، درمیان پیروان‏اش که شاید از موروثى شدن رهبرى فرقه، ناخرسند بودند، اختلاف شد .
از این رو، انشعابات دیگرى پس از مرگ حاج محمد کریم خان، در فرقه‏ى شیخیه رخ داد . فرقه‏ى (باقریه‏) از جمله‏ى آن‏ها است .
اکثریت‏شیخیه‏ى کرمانیه، پس از مرگ محمد خان، برادرش زین العابدین خان (۱۲۶۰- ۱۳۷۶ ق) . را به رهبرى خویش برگزیدند . پس از او، ابوالقاسم خان، و سپس عبدالرضا خان به ریاست‏شیخیه‏ى کرمانیه برگزیده شدند .
عبدالرضا خان، در سال ۱۳۵۸ ش ترور شد .(۱)
ب) شیخیه‏ى (باقریه)
فرقه‏ى (باقریه) از فرق (شیخیه) ، پیرو میرزا محمد باقر خندق آبادى درچه‏اى هستند که بعدا به میرزا باقر همدانى معروف شد . وى، نماینده‏ى حاج محمد کریم خان کرمانى در همدان بود و پس از وى، دعوى جانشینى او را کرد و جنگ میان (شیخى) و (بالاسرى) را در همدان به راه انداخت .
میرزا محمد باقر، داراى تالیفات چندى است . وى، از کرمان، با میرزا ابوتراب - از مجتهدان (شیخیه) از طایفه‏ى نفیسى‏هاى کرمان - و عده‏اى دیگر مهاجرت کردند و در نایین و اصفهان و جندق و بیابانک و همدان، پیروانى یافتند و سلسله‏ى (باقریه) را در همدان تشکیل دادند .(۲)
ج) شیخیه‏ى (آذربایجان)
در آذربایجان (ایران)، عالمان چندى به تبلیغ و ترویج آراى شیخ احمد احسایى پرداختند . سه طایفه‏ى مهم از آنان، قابل ذکرند که عبارت‏اند از:
۱- خانواده‏ى (حجه الاسلام)
بزرگ این خاندان، میرزا محمد مامقانى، معروف به حجه‏الاسلام (م‏۱۲۶۹ ق) . است . او، نخستین عالم و مجتهد شیخى آذربایجان است . وى، مدتى شاگرد شیخ احمد احسایى بود و از او اجازه‏ى روایت و اجتهاد دریافت کرد و نماینده‏ى وى در تبریز گشت .
او، همان شخصى است که حکم تکفیر و اعدام (على محمد باب) را در تبریز صادر کرد و بدین وسیله، ضمن باطل خواندن ادعاهاى یکى از شاگردان سید کاظم، برائت فرقه‏ى شیخیه‏ى آذربایجان از بدعت ایجاد شده به دست على محمد باب را اعلام کرده است .
(حجه‏الاسلام) ، سه فرزند دانشمند داشت که هر سه، از مجتهدان شیخى تبریز به شمار مى‏رفتند و به لقب (حجه‏الاسلام‏) معروف بودند .
فرزند ارشد او، میرزا محمد حسین حجه‏الاسلام (م ۱۳۱۳ ق) نام داشت و نزد سید کاظم رشتى تلمذ کرده بود .
وى، پس از وفات پدرش در سال ۱۲۶۹ ه ق، ریاست طایفه‏ى شیخیه را به دست گرفت و به جاى پدر در کرسى تعلیم و تربیت پیروان طریقه‏ى شیخ احمد احسایى مستقر گردید .
فرزند دوم او، میرزا محمد تقى حجه‏الاسلام (۱۲۴۷- ۱۳۱۲ ق) نام داشت . وى، از طبع شعر برخوردار بود . تخلص او (نیر) است و (دیوان اشعار) او هم نشر یافت .(۳)
فرزند سوم او، میرزا اسماعیل حجه‏الاسلام (م ۱۳۱۷ ق) نام داشت . وى، از شاگردان میرزا محمد باقر اسکویى بود . او، پس از برادرش حجه‏الاسلام میرزا محمد تقى، در تبریز از مراجع بزرگ شیخیه بود .
فرزند میرزا محمد حسین حجه‏الاسلام، میرزا ابوالقاسم حجه‏الاسلام (م ۱۳۶۲ ق) آخرین فرد روحانى (و عالم دینى از) خانواده‏ى حجه‏الاسلام است .(۴)
۲- خاندان (ثقه الاسلام‏)
دومین طایفه‏ى شیخیه‏ى آذربایجان، خانواده‏ى (ثقه‏الاسلام) اند . میرزاشفیع تبریزى، معروف به (ثقه‏الاسلام) ، بزرگ این خاندان است . وى، از شاگردان شیخ احمد احسایى بود .
فرزند او، میرزا موسى ثقه‏الاسلام نیز از علماى شیخیه‏ى تبریز بود . وى، در سال ۱۳۳۰ ق، به جرم مشروطه خواهى و مبارزه با روس‏ها، به دست روس‏هاى تزارى، در تبریز به دار آویخته شد .
برادر او، میرزا محمد نیز از علماى شیخیه‏ى تبریز به شمار مى‏رفت .
۳- خاندان (احقاقى‏)
سومین طایفه‏ى شیخیه‏ى آذربایجان، خاندان (احقاقى) اند . بزرگ این خانواده، میرزا محمد باقر اسکویى (۱۲۳۰- ۱۳۰۱ ق) از مراجع تقلید و داراى رساله‏ى عملیه، بود . او، شاگرد میرزا حسن، مشهور به (گوهر) (م ۱۲۶۶ ق)، از شاگردان شیخ احمد احسایى و سید کاظم رشتى، بود .
پسران سید کاظم رشتى، در کربلا، نزد او درس مى‏خواندند . او، پس از درگذشت‏سید، دعوى جانشینى او را کرد .(۵)
فرزند میرزا محمدباقر، میرزا موسى احقاقى (۱۲۷۹- ۱۳۶۴ ق) نیز از علما و مراجع شیخیه است . او، کتابى به نام (احقاق الحق و ابطال الباطل) نگاشت و در آن، عقاید شیخیه را به تفصیل، بیان کرد . پس از این تاریخ، او و خاندان‏اش به احقاقى مشهور شدند . در این کتاب، برخى از آراى شیخیه‏ى کرمان و محمد کریم خان، مورد انتقاد و ابطال قرار گرفته است .(۶)
از جمله فرزندان میرزا موسى احقاقى، میرزا على، میرزا حسن، میرزا محمد باقر هستند که از علماى بزرگ شیخیه‏ى احقاقیه بودند . هم اینک، مرکز این گروه، کشور کویت است و ریاست آن را تا چندى قبل، میرزا حسن احقاقى بر عهده داشت که مرجع فقهى شیخیه‏ى آذربایجان و اسکو به شمار مى‏رفت و پس از درگذشت وى، فرزندش عهده دار مسایل شرعى پیروان پدرش گردید .(۷)
یادآورى
یکى از عالمان و نویسندگان شیخیه‏ى احقاقیه، در کتابى به نام (حقایق شیعیان) به تعریف و تمجید شیخ احمد احسایى پرداخته، اعتقادات باطلى که بدو منسوب است، را انکار کرده، و بر این عقیده است که دشمنان شیخ، به وى نسبت‏هاى ناروایى داده‏اند و ساحت‏شیخ از هر گونه عقیده‏ى خلاف مشهور بزرگان شیعه مبرا است . وى، انحراف فکرى به وجود آمده پس از سید کاظم رشتى را به برخى از شاگردان فرومایه‏ى سید نسبت مى‏دهد و مدعى است که شیخ و سید و طرفداران حقیقى آنان، از این نوع ادعاها، بیزارند و در حقیقت، خود علماى شیخیه بودند که به جنگ مدعیان (رکنیت) یا (ناطقیت) و (بابیت) رفته‏اند .(۸)
تفاوت آرا میان شیخیه‏ى کرمان و آذربایجان
شیخیه‏ى کرمان و آذربایجان، در اعتقادات، خود را پیرو آراى شیخ احمد احسایى و سید کاظم رشتى مى‏دانند، اما در فروع دین و اعمال، با هم اختلاف نظر دارند . کرمانى‏ها، از شیوه‏ى اخباریگرى پیروى مى‏کنند و به تقلید از مراجع اعتقاد ندارند، اما شیخیه‏ى آذربایجان، به اجتهاد و تقلید معتقدند و از مراجع تقلید خودشان پیروى مى‏کنند .
البته، در عقاید نیز شیخیه‏ى آذربایجان بر خلاف شیخیه‏ى کرمان، خود نیز به اجتهاد مى‏پردازند و آراى شیخ احمد و سید کاظم را بر اساس تلقى خویش از احادیث تفسیر مى‏کنند .
از دیگر اختلافات کرمانى‏ها و آذربایجانى‏ها، مسئله‏ى (رکن رابع) است . شیخیه‏ى کرمان، اصول دین را چهار اصل توحید و نبوت و امامت و رکن رابع مى‏دانند، اما شیخیه‏ى آذربایجان، به شدت، منکر اعتقاد به رکن رابع هستند(۹) و اصول دین را پنج اصل توحید و نبوت و معاد و عدل و امامت مى‏دانند . آنان، چنین استدلال مى‏کنند که شیخ احمد احسایى، در ابتداى رساله‏ى حیاه‏النفس، و سید کاظم رشتى در اصول عقاید، اصول دین را پنج اصل مذکور مى‏دانند و در هیچ یک از کتب و رسائل این دو نفر، نامى از رکن رابع برده نشده است .(۱۰)
عزالدین رضانژاد